comenz e voig fenir e retrar per rason
un dret ensegnamento ch’afermà Salamon.

Sì con’ se trova scrito en Proverbi per letre,
Girard Pateg l’esplana e ’n volgar lo vol metre:

de qui{l}i qe parla tropo com’ se’n debia mendar,
con’ li irosi e {l}i soperbii se possa omilïar,

com’ li mati se varde et emprenda saver,
com’ a le don{e} coven boni costumi aver,

com’ un amig a l’autro dé andar dretamente
e con’ povri e riqi dé star entre la çente.

Li savi no’m reprenda s’eu no dirai sì ben
com’ se vorave dir, o s’eu dig plui o men,

q’eu no trovo per lor, q’ig sa ben ço q’ig dé,
anz per comunal omini, qe no san ogna le’.

Mai, cui i{l}{l}i vol sì sia, se tuto ’l ben adovra
q’eu voi dir e ’l mal lassa, no pò far meior ovra;

mai qi no porà tuto retegnir ad un flado,
sì poco no’n terrà qe no sea meiorado.

Mo parl-elo de la lengua.

De la lengua voi’ dir alò primeramente,
per quel q’ela nos plu a gran part de la cente.

Da tropo dir se varde qi se vol far laudar
e dëa luog ad altri s’ig vol anq’ ig parlar,

q’el ge n’è fors de lor qe vol dir qualqe causa,
m’el no dé començar finqé l’autro no pausa.

No fi tegnudo savio qi parla sovra man
da piçol ni da grande, da par ni da sovran:

se’l piçol no se’n vença, lo par fors se’n laimenta,
e ’l maior per ventura ie’n dis per una trenta;

vilan e malparler se pò tenir quelui:
quand à dit quant el vol, en tut desplas a altrui.

Nisun hom dé gabar alcun descognosente,
k’el tien lo mal per peço e ’l ben çet’ a nïente.

Qi amaestr’ a un fol sen q’el no vol emprendre,
doi dan par qe ie’n vegna, qi ge vol ben atendre:

q’el perd lo sen q’el dise ’l mat par qe ’l desdegne;
ma ’l savï’ om castig[h]e, qe vol ben com ie ’nsegne.

Ki respont umelmentre, ira no se ie tien,
mai qi favel’ a orgoio, s’ela no’nd’è, sì vien.

Per lengua se departe l’amor dig compagnon,
e no è maior tesauro êl mond, qi ’l truova bon.

Lengua part li fradeli, qe se vol mal da morte,
e pare da fiioli (rar è qi la comporte),

la mugier dal mario, q’è per lengua blasmado,
e le fine amistate ch’à quarant’a[n]g dorado.

Con l’om ch’à tropo lengua non è bon far tençone,
q’entre ’l so tan’ parlare se perd bona rasone.

L’om qe ben non entende, s’el responde, fa mal,
e da c’à ben enteso, s’el pensa ancor, ie val

[A]nz qe l’omo favele, responder par folia,
[t]ut q’el creça saver ço qe dir ie volia:

[f]ors li dirà tal causa, mai no l’avrà audua;
[s]’ el i avia dit d’autro, er mateça tegnua.

[M]at’ è l’om qe no lauda lo ben, quand Dieu ie’l dà,
[e] se ’l ben ie desplase, del mal como farà?

Ki dis a l’omo causa qe para qe il desplaça,
no ie la dé dir plui e là u’ el è sì la taça,

q’en parlar se cognose l’omo q’è savi’ o mato:
taser lo fai laudar, sì como dise Cato.

Ki no vol fir enteso, è mato s’el favela,
mai s’elo tas fai ben, s’el non è qi l’apela:

grand gracia à de Deu l’omo qe pò tasere
segond qe se coviene; bïà se’n pò tenere.

No se dé alcun laudar de soa propïa boca,
qé Deu sa ben e i omini quanta bontà lo toca.

L’om ch’usa dir pur mal, e’l ben e l’onor sciva,
a pena se’n partrà tro q’en ’sto mondo viva.

Ben è de tal parleri qe la lengua ama tant,
se li autri li fala, soli va favelant.

No basta ben: qi parla pur quando ie bisogna,
ki parla ben enlora, mai no tema vergogna.

Enoi e gran fastidio è l’om trop çançador,
q’el recres ad ogn’om: tut soi dit è pudor;

da q’ili ’l vé venir, ogn’om ge torce ’l naso
e dis: "Mort sem oimai, quest à del dir lo traso";

ni no se’n vol acorçer, ’sto mat, de ço ch’avien,
anz, s’el dis mal denanti, çà mo non dirà men.

Cossì avien a tuti, e fai cotal guadagno
con’ quel qe çeta fora l’a[igu]a marça del bagno,

q’el’ [a]pudora tuti, e ig blastema qi ’l fir:
sì pud lo so çançar q’el no cala de dir.

Li catif qe l’ascolta se pensa, e sta muti,
q’el dis mal d’un de lor e po ’l dira de tuti,

e guarda l’un a l’autro, qe diga q’el tasese,
e nigun se n’embriga, q’el tem qe no i nosesse;

e blasmarà tal homini q’è pro’, larg[h]i e cortese,
perçò q’ig no fa sempre quanto comanda e dise,

e laudarà tal omini, poc val mieg d’una çuca,
ke per malaventura i avrà dad qualqe puça.

Mal abia, qi plui pò e qi ben far l’ausase,
qe non arma un o doi, sì q’ig autri pausase:

ben sai c’om no se dé vençar de vilania,
mai castigar tal mati seraf gran cortesia.

Salterio ni vïola ni strimento no ave
Davìd, sì fose dolce com’è lengua soave.

Sovra tuti parlar a valent omo sta
dir dig baron antisi geste, qi ben le sa;

mai trop è gran peccado, dig maior qe se trova,
mentir vilanamentre per contar ogna nova

(ni an’ tut ig ver diti talor non è cortesi):
mentir et enganar fai depa[r]tir i amisi.

Quel qe gaba un soz hom o semplo o besognos,
gaba ’l nostro Seignor, qe’l fe’ tal com El vos.

Pover hom romarrà qi parla plui qe dé:
lengua del savï’ om adorna autrui e·ssé;

lo savio tas e dise quando q’el ie besogna,
ma ’l mat no guarda tem[po], sason no i tol vergoigna.

Ognucan’ om se guarde qe reu dito no porte,
qé lengua à bailia de dar e vita e morte:

del fruito de soa boca çascun se pagarà;
o ben o mal q’el [di]ga, tut a lui tornarà.

Mo vol-elo contar de soperbia e d’ira e d’umilitate.

Apres ve voi’ contar de soperbia e d’ira,
et an’ d’omilitat, qe contra entrambe tira.

Qi tien soperbia et ira, l’amor de Deu no avrà,
ma ’l speta la Soa ira, qi sença Lui serà.

Là o’ è l’omo soperbio se truova ogna tençone,
mai l’umel sta cortese, çà non varda casone.

Reo è esser amigo d’om qe soperbia mena,
q’el se’n traz talfiada e mal e dan e pena;

d’andar con lui per via i avien tosto grant onta,
c’alò fai la mateça, se la soperbia ’g monta.

Quanto l’om è plui çente e de maior afar,
tanto plu en ogna caussa li des omelïar:

querir trop alte cause c’a l’om no se convien,
soperbia fi tegnuda d’om qe tal cor retien.

Soperbï’ om è quelo, e no fai ço q’el dé,
ch’ades vol contrastar plui savï’ om de sé.

Mat e soperbio pared a fel om sem[e]ia
qe sempre sta irado contra la soa fameia

e blasma tal servisio qe serà bon e belo,
per soperbia qe i nose, qe’l tien adesso fello.

No se truova soperbia plui soça en questo mondo
con’ qi s’envilia ensteso: en quel mal non è fondo.

Anc un’altra ge n’e, dont à Deu grant desdegno,
d’un pover hom soperbio ch’apen’ avrà sostegno.

Ira sì fai montar le tençon de nïente,
e tal q’e ben remase fai tornar en presente.

Soperbia et ira ensembre, s’el è qi la manteigna,
no se vedrà mai sacio de causa qe ie veigna.

L’umel hom e ’l cortese no s’atent a vençar,
anz lo serva ad un altro qe l’avrà vendegar:

ki da Deu quer vendeta, elo la trovara,
q’El le farà stratute, c’una no’n lassarà.

Ki siede a l’altrui mensa, umelmentre ne stea,
no guarde ça e là, que se toia o se dea:

né no se dé irar s’el fides ad altrui
servì de qualqe causa mieg qe no fi a lui.

Soperbia par qe sia, cui Deu dà qualqe onor,
s’el se n’exalta tropo, sì’g torna desenor.

H[u]mel e cortesment dé l’om dar ço q’el dà;
s’el dà iradamentre, perde quant el farà.

Ki Deu prega umelmentre, lo so preg vien auduo,
mai soperbia no lasa far l’om ço q’è tegnuo.

Ki per enfirmitad prende soperbia et ira,
perd Deu e si ensteso: rëa causa l’enspira;

mai lo ben e lo mal humelmentre sofera
qi vol plaser a Deu e star en la Soa sciera.

Dopla soperbia è quela ch’à soperbio fiiolo:
ki n’e ’legro e ’l mantien, speta’n grameça e dolo.

Non è bona umeltat taser lo sen, qi ’l sa,
anz torn’a gran mateça, qi no ’l dis quand luogo [à].

Soperbia è dig maistri laudar trop so lavor,
ké ’l lavorer, s’è bon, el lauda si e lor.

Soperbia è qi despresia om iusto ch’ama Deu,
e mat qi lauda un rico pecador hom e reu.

Soperbia fe’ caçer agnoli de ciel en tera
e fe’ falar Adamo, per cui noi sem en guera;

soperbia començà tuto ’l pecad del mondo:
li umili sta en celo enl reng dolz e iocondo.

Deu e sainti despresia la soperbia de l’om,
qé ’l soperbï’ ofende, no sa perqé ni com’.

Soperbia è far tençone com un om trop irado,
ké tost fai tornar l’omo en l’ensteso peccado.

L’omo qe va plen d’ira ogno descordio move,
non è pas ni concordio qe l’umel om no truove.

Lo mat hom e ’l soperbio desplas a tuta çente,
l’umel desidra ogn’omo per vesino e parente.

Soperbia fai dir l’omo desplaser ad autrui
mai l’umel om comporta tut ço ch’om dis a lui.

Quando ’l soperbio fa a l’om quant mal el pò,
fai soperbio quel altro, et è doi mal col so.

Mato soperbio è quelo qe blasma ogn’altrui dito
e vol c’om lod lo so, o sïa tort o dreto.

S’el no’l pò con rason blasemar dretamentre,
trova qualqe rampogne per far dir a la cente:

"Cognosent om è questo"; mai no s’adà del rire
dig savi qe s’acorçe qe ’nveça ie’l fa dire.

Sovra ogno peccado q’en ’sto mondo se truova,
è soperbia: cui l’à, da sé sì la remova.

Mo parola elo de mateça e de mati.

De mateça e de mati voig dir mescladament,
per q’ig è plu per nomero qe tuta l’autra çent,

et anc del so contrario, ço è sen e saver:
cui tien l’un, lassa l’autro; tuti n’à que veder.

Lo mat om pur rïando fai mateç’ e folia:
tut ço qe ’l cor ie dis a lui par dreta via.

Plui çoa qi castiga un savio, ço m’è viso,
qe qi bates un mato oto dì o un meso.

Que val al mat riqece né quant el pò aver,
da q’el no pò comprar de l’or sen e saver?

Mai se ’l mat omo tase , q’el no diga nïente,
savio fi computado per gran part de la çente.

Qi respondes al mato segondo soa stolteça,
deventa tal con’ lui e dopla la mateça;

anz de responder sen, tal parola è sì dreta,
q’el fia tegnudo savio, e quel mat qe l’à dita.

Sì con’ la nef no dura d’istat per lo calore,
sì desdes ad un mato s’el à gloria et onore.

Tanto val ad un mato donar onor del mondo
com’ una copa d’aigua çetar en mar perfondo.

Un mat om qe redise la mateça doi ora,
fai como ’l can qe mança ço ch’à gitadho fora.

Sì con’ se volçe l’usso enl pileng o’ el sta,
sì fa ’l mat en mateçe, c’altro penser non à.

Çà parole sotile no dies, ni gran riqeça,
ad om qe sia mato: tut li torn’ en mateça.

Un mat se tien plui savio e de maior valer
qe no fai sete savi con tuto ’l so saver.

A dir l’om q’el sea mato, non è sen rasonadho,
ni de laudarse savio el non è prisïadho.

Non è sen, qi’n pò altro, tôr servisio dal mat,
q’elo se va vantando qe per un set n’à fat.

Unca no sper de mato qi s’amistat avrà,
c’amig non è de si, e meu como serà?

Parole d’omo mato no s’apresïa plu
. . . . .

Lo mat om en lo riso sì adalça le vos{e},
però fi cognosudo, no ’s pò tenir ascos{o};

e ’l savio se’n reten, guarda luog e sasone,
né no lo farà rire se no iusta casone.

Lo mat per la fenestra sì guarda en l’autrui ca’,
ma ’l savio va per l’usso o el de fora sta;

lo mat s’ençegna e guaita com’ el podes ’scoltar,
mai lo savi fai sença, c’om no’l possa blasmar.

Aver mato fiiolo non è mai tal gremeça:
cui Deu ’l dà pro’ e savio, sì n’à grand alegreça.

Tanto val maestrar un om mat, de sen bloto,
con’ qi voles mendar un testo tuto roto.

Non è bon contrastar al mat, qe sen non à,
qé, s’el sa fal de lui, tosto ’l recordarà.

Set dì se planz un mort da quig qe li vol ben,
ma ’l mat en vita soa, qe termen no ge ven.

L’arena e ’l plumb e ’l ferro è plui lef da portar
ke non è un omo mato qe no vol comportar.

Parola d’omo mato sempre fi reprovada,
q’el no la dis a tempo, né sa com’ ela vadha.

Omo impio ni mato no regnarà con Deu,
però c’a Deu e a·ssi se truova fel e reo.

L’omo mat dorm l’istad e sta tutor enderno,
mai lo savio lavora e d’istad e d’inverno.

De mateça se passe lo mat, o’ q’el se sia,
e lo savio d’emprendere saver e cortesia.

Qi briga col mat hom, fi tegnud autretal;
andar col savï’ omo çà no i po venir mal.

Meig se pò contrastar lo lïon fort e l’orso
c’un hom mat per natura, e peço fa’l so morso.

O’ qe sïa la guerra o tençon o remore,
l’omo mato ie va e sì ne dà favore;

ma ’l savi’ om l’esciva, e s’el se n’embatesse,
alò se part de lì, paur’ à qe·ig nosesse.

Qi loda un mat de seno, sì ’g fai gran desenor,
k’el sa q’el no ’nd’à miga, e fi tegnù peçor.

Qïunca vol sì diga, da qe l’om mat serà,
en quest mond et a l’altro cotal se trovarà.

Mo parl-elo de le femene.

De lengua e de soperbia, de li mati avem dito,
mo parlem de le femene, sì con’ ne dis lo scrito,

como s’è bone e re’ e com’ fai pro e dan
a tuta çent del mondo la maior part de l’an.

Ai ogli, quando i leva, se cognos en presente
la grant part de le femene q’a luxurïa tende.

Meig fa l’om s’el sta sol en qualqe volt’ ascosa
qe s’el stes en palese con femena noiosa.

Qi nudriga puitana fai mal, q’el’ è autrui,
e sì ie perde ’l so, e no retorna en lui.

Com femena d’autr’omo no se vol trop sedhere,
qé l’omo se’n dà guarda, e’n blasmo ’n pò caçere.

Femena savi’ e casta de marid è corona,
gadhal mat’ e soperbia vergoigna et onta·ig dona.

Lo serpent venenoso êl cor porta grand ira:
maior la porta femena qe’l dïavol enspira.

Col lïon e col drago mieg abitar s’aven
qe con femena dura cui desplas ogno ben.

Çascun om pò guarire del mal, se Deu ie’l dà,
mai de femena rea no pò guarir qi l’à:

se l’om li fai onore, soperbia i cres e monta,
e tenlo soto pe e ’g fai gremeça et onta.

êl mond non è mai gracia sovra bona muier,
né mal, qi l’avrà rea, sovra quel çà no quier,

q’en tuta la soa vita la dé trovar a ca’:
per lei perd questo mondo, l’altro mal ie darà.

Muier bela e cortese de ’legreça l’om passe,
se l’om è conosente et altro mal no i nasse;

e tut q’ela sia rustega, s’el’ è pur savia e bona,
mat è quel qe per autra una tal n’abandona.

Tute le ca’ per done fi monde e nete fate:
s’ele sta pur un ano sença ler, è desfate.

En ogna luog del mondo o’ rëa dona sta,
segur sëa de quelo, c’ognunca mal avrà.

Bela possesïon è dona savia e neta,
a cui Deu dà la gracia c’al so servir la meta.

Grand povertad avrà cui bona dona manca:
en ’sto mondo nè ’n l’autro no starà en ’legra banca.

Qi à rëa fiiola, sovra lei meta sogna,
q’ela no faça quelo ond el aiba vergoingna:

ananz q’el pò la dea ad om savï’ e pro’;
no tema s’el n’è rico, q’el serà, s’el no fo.

La femena fa l’om envrïar como ’l vino,
fa’l desperad e nesio e fa’l tornar plui fino.

Non è cosa en ’sto mondo, s’ela ie’l comandase,
q’el no la fes, ni tal q’elo ie la vedase.

Da femena comuna se guard ogn’om qi pò:
non à l’om tanto seno q’elo no’l perda alò;

no se meta en vertue hom de femena vaga:
çamai no n’issirà levement, o’ q’el vada.

L’om qe l’autrui muier vol ni tol ni percaça,
pecato fai mortale, omecidio lo caça:

da qe l’omo n’à una, con quela se demore,
tute le altre lase; Deu se’l tien per onore.

Ben fai l’om ch’à fiiola, se da piçol ie ’nsegna:
da q’ela serà grande, non è grop qe la tegna.

Da la meltris se guarde ogn’omo qe n’à possa,
k’el’ à ’l dito soave, del sen se mostra grossa:

plui sotilment qe l’olio entra êl sen de l’omo;
quand cla l’à piiado dal pe entro al som[o],

or taia da dui ladi, sì como fai la spada,
no i lassa cor ni pelo ni carne qe no rada.

Asai mieg purga l’omo, tro c’à qualqe causeta,
d’umori boni e rei, qe no fai la Porreta.

Pense, qi à l’avere, con’ l’an{e}ma êl corpo sta:
perdud à si e Deu, e d’aver que farà?

Sc[h]ernido fi dal mondo, desprisïà da Deu,
lo peçor qe se trove sì ’l terà soto pe’.

C’al sen de rëa femena se reçe, ogn’om ge meto,
con Deu non avrà parte êl So reng beneeto.

Mo parl-elo d’amigo e d’amistate.

No sea hom cui desplaça ’sto dir per tropo longo;
d’amig e d’amistad, a quest, altro ve çongo,

ço è la meior cossa q’en questo mondo sia:
qi à ’l veras amigo fa tenir dreta via.

Ki truova un qualc’ amigo o piçol o meçan,
fa mal s’el lo despresia, qé tuit sem d’una man.

Ki à lo bon amigo, anc aib’ el qualqe menda,
no ’l dé lassar per quelo, ma ’l reu vez no n’emprenda.

Ben se cognos l’amigo al mal, quand l’omo l’à,
e l’enemig al ben, qé ’l vé qe gramo ’n sta.

Quan’ è la grand besogna se cognose i amisi:
de cent un no se truova, no sea vairi o grisi.

Cui recres un amigo, sì ’g va trovand casone:
non è bon’ amistate quela qe perd sasone.

Non è mai tal amigo êl mond, qi ben ie pensa,
como ’l don qe fa l’omo en celad o a mensa.

Agnunca afar ch’à l’omo, per si o per alt[r]ui,
al bon amig lo diga, e sì ’l trate con lui.

No dé l’om trop usar a ca’ de l’amig so:
da q’el ge va cotanto, el ie recres alò;

ni çà no’l dé scivar, s’el va da casa soa,
q’el no damand de lui una fïada e doa.

L’omo q’è castigado dal so verasi’ amigo,
val plu l’amor celado, quest en vero ve digo.

Un’altra causa g’è ch’al savï’ omo plase:
mieg [è] c’amig lo bata, qe ’l so enemig lo base.

Mieg è un amig visino, qi l’à presso de ca’,
qe un fradel luitano: bïad a cui Deu ’l dà.

Quel non è bon amigo qe parla con doi lengue
e va menand sofismi e briga con loseng[h]e.

Non è cossa en ’sto mondo ch’a l’amig vaia mai
tanto como laudarlo del ben q’el dis e fai:

per le dolce parole sì s’acata i amisi,
mai qi ’g va rampognando sì fai dig dreti bisi.

Quelo non è dret omo qe dis: "Eu son amigo",
et al besong me lassa, no’m serve s’eu ie’l digo.

Tal te parrave amigo a m[a]nçar teg ensembre
qe, s’el te fos besogno, no t’aidaraf defendre.

Qi à ’l fedel amigo, non è cosa qe ’l vaia,
m’el lo pò ben stancar qi ’g dà tropo travaia.

Non è bon per amigo fir autrui enemigo;
l’amig novel è bon, mieg se truova l’antigo.

Mal fai qi ’l so amig lassa per reu dir d’om qe sia
finq’el no sa per lui s’el è ver o bausia.

Qui vol servir l’amigo no i dea termen luitan,
faça ’l ancoi s’el pò, forsi no g’è ’l doman.

Quel non è savï’ om, s’el à ’l so bon amigo,
qe per cosa del mondo con gladio çoga sego.

Ki à ’l pover amigo e sa q’el à deseta,
ben è bon’ amistad darie qualqe causeta.

L’om dé servir l’amigo, no i dé venir a men,
m’el no dé sì stracorer q’el ge perda ’l so ben.

Rari è quig amisi qe sì bona fe porte,
se dura un an o doi, qe dur fin a la morte.

De dar mançar ad altri sì se truova bon nom;
la sovran’ amistad è femena con hom.

Sovra tute maltate don’ Deu e’l mondo s’ira,
è l’om qe trata mal d’amig q’en lui s’enfìa:

quel non è bon amigo, anci fai soz engano
qi l’amig met en luogo onde li vegna dano.

Qi lauda un so amigo tropo for de mesura.
despresia si e lui, qé quel dito no dura.

Quel qe sofrise ’l dan per l’amig umelmentre,
quel è dret e verasio: poqi n’è entre la çente.

Plui val un’amistade d’amig ch’ama per core,
ke de nesun parente, de frar ni de serore.

Ben te val un amigo s’el t’abita da preso,
et an’ ’l verais luitan se ’nde recorda adeso.

Qi ama dretamentre Deu. e’l pros{e}m altresì,
starà seguramentre a l’autro mond e qui.

Mo parl-elo de riqeça e de povertate.

Riqeça e povertade vol qe de lor dit sea,
per quel ch’ogn’om del mond se truova, en qual qe sea.

No se truova alcun homo, tanta riqeça tegna,
q’a lo dì de la morte ie vaia una castegna.

Qi tol le cose altrui per enriqir a freça,
usur’ à coventada, e ço qe l’om coreça;

no è ric né serà, q’el sta pur en pensar,
e puoi ie’l stovrà rendre, o el no s’à salvar.

Miei è un pover om a cui plas quel q’el à
qe un rico qe vol tuto quant el vedhrà.

Aver mal concostado molto tosto decrese:
qi ’l truova dretamentre, quel è quel q’enreqise.

Mei è a l’om aver poco con ’legreça et amore
q’aver plena la casa con plaid e con romore.

Non è hom lievementre, s’en grand riqeç{e} no regna,
s’el vol far sempre spendio, qe pover no devegna.

Non è mai tal riqeça con bona nomenança:
qi vol trop enriqir, lo penser ie desvança.

Aquele grand riqeçe qe l’om no pò aver,
no le dé desirar ni ’n dé sogna tener,

q’ele fai [ de le ] pene com’ l’aguiia qe vola,
e va sì da luitan, no ’nd’ avrà una sola.

en se tien tal om savio perq’ à riqeçe grande,
qe, qi ben lo cercase, non à sen per un fante.

Qi se sforça enriqir e dura gran deseta,
no sa qual povertad è la mort qe l’aspeta.

Quel’ e riqeça grande, sença nuia rampogna,
donar al pover omo del so, quando i besogna.

Quel qe de povertad mena çoi e ’legreça,
val des dig ric avari ch’à tesor e riqeça.

S’avar om à riqeça, sì l’à contra rasone,
con’ l’om qe çeta via l’aver sença casone.

Riqeça e grand vertude alegra l’om de core,
ma plui l’alegra asai s’el à lo Deu temore.

Or e arçent, qi n’à, sì va forte seguro,
mai plui va quel asai ch’ama Deu de cor puro.

L’omo, quand el è rico, se record povertade,
e ’l pover la sofrisca con gran omelitade:

povertad e riqeça, vita, mort, mal e ben
dal Segnor, quand El vol, ni d’altra part no ven.

Mei è l’om qe lavora la sera e la doman,
ca tal omo se lauda, qe fors ie manca ’l pan.

Pur en le soi riqeçe s’enfida l’omo reu:
meio s’enfida ’l pover qe à sperança en Deu.

Povertad ben aconça e qi ben se ge reçe
fi computaa riqeça, com’ en libri se leçe.

No e[n]riqise l’omo esser bruto ni scarso
ni avaro ni empio: entrego dé fir arso;

no val ad om traitor ni laro s’el è rico,
c’apres Iuda dé fir entro l’inferno messo.

No desir alcun om l’aver del pecador
né la glorïa soa: tut è contra ’l Segnor.

Pegr’ om, voia o no voia, s’adovra de nïent,
mai l’om qe ben s’adovra serà ric e mainent.

Quando l’om è plui pover, plui se dé ric tener,
e ’l ric e le riqeçe quas per nïent aver.

Sovr’ogna povertad è l’om qe no emprende,
e quel è sovra ig riqi qe cognos et entende.

Mei è poqeto aver e star ’legr’ e çoioso
q’aver ben gran tesauro e sempr’esser pensoso.

Qui pensas dretamentre le riqece q’el à,
çetaraf povertà quant en ’sto mondo à:

se ’l ben e ’l mal pensase, l’ire e ’l çoi e ’l dolor,
se trovaraf plui rico de nuig emperador.

Lo ric comand’ al pover besognos malvestido:
temp serà qe ’g vorave enanti aver servido.

Qi farà ben al pover se trovarà ric omo,
qi despresïa ’l proximo pover catif à nomo.

Mal fai qi dis q’el à poqe riqece a man,
q’el no sa que ’g aviegna: s’el è ancoi, no è doman.

La povertà de Deu en ca’ de l’empio sta,
la riqeça col largo qe serve là o’ el va.

Aver tute riqece e ço qe l’om dirà
val men q’esser mendigo, se l’amor Deu non à.

Oimai se parla d ’ogna cosa comunalmentre.

Oimai comunalmentre d’ogna cosa dixemo,
de ço q’è ben a far e qe lassar devemo.

Lo savio qe ben aude plui savio devenrà;
ben va seguramentre qi semplamentre va:

no vadha om trop corendo: tost poraf sclapuçar;
ni con omo cativo no se conz a mançar.

De l’enemig so morto nisun ridha né salte
s’el no vol, quand el more, q’ig soi de lui s’asaute.

Om no tiegna fidhança en ço qe doman speta,
qé tant com’ el lo dise non à de vivre eleta.

Fol om ni mat no cre’ causa qe ’g fia dita,
ma ’l savio se n’avé, qe va per vïa drita.

Quel om ch’à molti amisi, a tuti no dea briga:
’leçagen un de mile cui soi credence diga.

Çà no’l dig eu per quelo: non è sen a calcar
amig qe ’g diga causa q’el vol en si celar.

Qi se recorda ben que è né que serà,
çà, recordando questo, lefmen no peccarà.

L’om qe s’axalta tropo per bele vestimente,
no sa que è desoto, lo so penser ie mente.

Qi à ’l so bon amigo, com el no se tençon,
né nuio tempo diga quel qe no i sapia bon.

L’omo qe vol far ben en log qe tiegna e vaia,
s’el pò servir a l’umel, del soperbio no i caia.

Bïad l’om qi no’l vé s’el cre’ ço q’è mesura:
deçunar dig pecadi meig è qe l’om qe dura.

Conseiar anci ’l fato per gran sen fi tignudo,
poi val poco ’l conseio da que ’l dan è veg[n]udo.

Mieg è q’ig fiiol preg[h]e lo pare, finq’ig l’àn,
qe ’l pare prieg[h]e lor ni vegna a le soi man.

S’eu me guard dai pecadhi ch’ai fati un an o dui,
poi torn en quig enstesi, peçor son q’eu no fui.

Quel om qe del so senno no se vol cambïar,
perqué col savï’ omo se vailo conseiar?

q’el tien lo savio mato, per ço q’el no i crerà,
e ’l savio perd quel senno e ’l conseg qe ’g darà:

onorar se dé ’l medhego ch’a la necesitad
scampa l’omo qe ’g cre de grand enfirmitad.

L’om ch’a la sepoltura, quand è la sason, va,
fai ben per recordarse c’autretal vegnirà.

Lo sen dig antis omini dé ’g savi demandar,
qé faraf ço q’è fato, s’el fos ancor a far.

Mateç’ è a guardar l’omo trop entre ’l viso,
m’a fladha guard e lase, s’el no vol fir represo.

Se tu di’ plaideçar con om posent ni mato,
se tu pòi, sì t’acorda, no curar d’altro pato.

Non è bon recordar le ’niurïe d’altrui,
qé tosto ’n pò vegnir de peçor a[nc] a lui.

Con l’om scoteço e fole, desperad, sença fe,
non usar: tost verave li soi mal sovra te.

A plui forte de si n’è bon prestar lo so,
ca, s’el ie vol tenir, a penna l’avrà po’.

No se dé sc[h]ergnir l’omo de vegleça, s’el g’è,
de pare ni de mare, qe ’bandonar no i dé.

Quel qe visita l’omo en soa enfermitad,
fa ’l servisio de Deu; a lui ’n ven sanitad.

Le primicie e le deseme se dé dar via alò,
e ’l debito, qi l’à, pag[h]e ’l ananz q’el pò.

Onorar pare e mare sovr’ ogna causa dé
qi vol fir onorado, ben’l comanda ogna le’.

L’omo cui Deu vol ben, quel visita e castiga:
bïad qi ’l sofre ’n pas, q’el no s’engana miga.

Quel om qe serà savio, a si ensteso serà;
s’alcun avrà mateça, sol ne la portarà.

Quelui qe vol far ben, temporivo se leva;
qi dà pas e la tien, Deu l’exalta e l’aleva.

L’omo semplo et antigo sì cred ogna parola;
l’omo veçad se guarda, d’ogno sen dis q’è fola.

Ben è fort e sofrent l’om qe fa ço q’el dé;
plui fort è qi fa l’anema tegnir lo corp sot pe’.

Qi per ben rende ben, l’un co l’autro è ’gual,
mai per mal rendre ben cento cotanto val.

Ki vol qualqe peccado de altrui acusar,
ben se guard da l’ensteso, no se ie las trovar.

Lo bever e ’l mançar trop delicadamente
embriga ’l sen de l’omo, tal è ben conosente.

Mal è vedar far ben a l’om qe vol e pò:
qi ’l veda far ad altri, mal lo farà del so.

No atenda om al vino q’entro ’l vero è lucent:
ben entra, m’anz q’el n’esca, morde como serpent;

luxurïosa causa e ’l vin, qi tanto l’ama;
molt è despresïado l’om qe tropo n’abrama.

Altresì como l’aigua ’morça lo fog ardent,
fai lemosna ’l peccado, qi la fai dretament.

L’om qe del mal d’altrui se conforta né ri,
lo so sempre vesina, non è luitan de si.

Non è ben l’om q’è iusto qe tropo se demeta,
mai en tuto aiba modho qi vol far bona vita.

Pur al parlar de l’omo et a la portadhura
et al rir se cognose qi ’l fai for de mesura.

Se l’agnel sta col lovo, non è bona compaigna,
né ’l peccador col iusto: sempre n’à qualqe lagna.

Qi vol altri enganar, a lui reman l’engano;
meig è morte scarida c’aver mal tuto l’ano.

Nïente val tesoro q’è reclus soto terra:
men val lo sen de l’omo ch’ad altri no ’l deserra.

Un dig grandi desdegni q’en ’sto mond fia usado,
è ’l savio, an’ s’è·l pover, qe fi despresïado.

Pensar ni grand gremeça sempre tegnir no val,
anco ’n moraf ben l’om sì tost con’ d’un gran mal;

pensar cotidïan aucì l’om: o el pena
o almen enmatise; fol è cui lo demena.

Mal parà l’om qe mança d’ogn’ora ço q’el trova:
usança è bestïal; qi l’à, sì se’n remova.

Qi vole ben pensar, hom en ’sto mond no vive
qe de so dëa tanto com’ de l’altrui receve.

Aqua plana fa peço talor qe la corrente:
tal om te parà humel q’e peço de serpente.

O’ qe l’om à l’amor, l’oclo ge guarda adesso,
et o’ c’abia ’l dolor, la man ge ten apresso.

Grand çent q’è sença guida, sì è quasi perdua;
un sol om ch’ama Deu si à pas retegnua.

Se Deu s’acorc{e} qe l’omo a servirlo deleta,
de li soi enemisi alò ie fai vendeta.

No se poraf contar tuto quant hom dé far,
ni quant el dé tenir, ni quant el dé lasar;

mai qi non sa, sì emprenda, lasse ’l mal, faça ’l ben,
serva ’l nostro Segnor, ni çà no i verà men.

L’altisem{o} Re de gloria ne preg, lo Signor meu,
al cui nom començai et al cui finisc eu,

ke’n dea sì aparlar c’a Lui e a tuti plaça,
e si’n guard da soperbia, ch’umilitad descaça,

e livre’n de mateça et anc da povertad,
e guarde’n da rei femene qed à ’l mond enganad;

sì toia vïa l’ira, umilitad ne dia,
voia q’ig bon costumi adovrem tutavia,

faça’n Soi boni amisi e guarde’n dai peccadhi,
sì c’al dì del çudisio seam encoronadhi
en vita eterna. Amen.

Frotula Noiae Moralis

I

Noioso son, e canto de noio
qe me fai la rëa çent noiosa.
Eu veço l’omo, com’ l’è plui croio,
tant eleçe vita plui grecosa
en vestir e ’n parlar de regoio
e ’n far ogna causa desdegnosa.
Sì m’è noia, no sai que me faça,
q’ eu no trovo compagno qe·m plaça:
tanta noia me destrenz e abraça,
o’ qe·m sia, enoia me menaça.

Ben me noia e sta contra core
cativo omo podhestà de terra;
rico bausaro qe è traitore;
e pover soperbio qe vol guerra;
çascun om qe è reu pagadore;
sescalco q’entro ’l desco me serra.
Molto me noia for de mesura
omo veglo prestar ad usura;
long arengar; vïa de coltura:
not e çorno me sta en rancura.

Sì me noia preved qe s’agença;
e vilan qe fia post a cavalo;
çascun om qe no me ten credhença;
omo q’e çeloso andar a balo
pur me noia drudha qe no asença;
e l’entrar de testa quand eo falo;
[e] gadhal qe è ben maridhadha;
carne grassa e freda peveradha;
rico çuglador et om qe vadha
a conseio sença invidhadha.

Grand noia me fai pegro scudhero;
d’amigo audir mala novela;
fel segnor e moneg baratero;
soz om e reu aver muier bela;
qi a pedon me tol lo cavalero;
e l’osberga qe s’adopla en sela;
puitana qe se fa[ça] pregar;
menudhi passi per prest andar;
lassar lo ponto per temperar;
cavaler per done bagordar.

An’ me noia dona qe retegna
peçor drudho qe’l maridho sia;
[e] vil om[o] divisar ensegna;
monga qe mantegna drudharia;
cativo om qe don drudhe mantegna;
contra dona parlar villania;
bel mançar quand eu non ai talent;
quand drudha m’enÇegna a compliment;
dona qe per çoia quer arçent;
aspetar en porto per gran vent.

A noia m’è ancor sovra tuto
om[o] vil qe vol esser mesclero;
andar en çocole per lo suto;
pissi magri e veglo putanero;
quel qe consume ’l so en reu conduto;
calçe qe sovercla lo braghero;
mul qe trota, destrer qe no saia;
fel scudher et om qe trop s’esmaia;
stradha rota e rasor qe no taia;
. . . . . . [aia]

La maior noia qe me demena
è l’ora qe me manca ’l dinar;
e quand autrui vez caçer en pena,
lo so ponto quando ven en par;
e a luitan alberg andar a cena;
bel om qe è scarso et avar;
[e] candela qe no luse clara;
perder bon vin per rëa carara;
anc falconer per vent [a] auselara;
arrogant e soza tavernara

Enoiar me fai e gran pesança
om[o] qe s’adire de nïente;
[e] rason q’eo faç’ a qi m’avança;
en car consei poner molta çente;
om laro qe no perde baldança;
çoven qe per crucïar m’adente.
Pur de noia è fata ’sta cançon:
. . . . . . [on]
Mat è quel qe se calça speron
per andar descalço enl talon.

Cançoneta, vaten sença noia
a Ug de Pers, q’è de bona voia:
se noia è remasa, la recoia,
qual ne sa plui qe no è erba ni foia.
No me plas fant en cui è i falença,
ni prodom qe per fraude s’agença.

II

Ugo di Perso

Prima risposta per le rime

Noioso, responder m’è enoio
e conçar ogna causa veçosa.
Fortement m’adira e faime noio
dona del reu drudho esser celosa.
Ogn’on q’è malastruo ’n me recoio
per cotanta çent invidïosa.
Pur ’sta noia me noia e me traça,
q’eu no trovo bontad qe s’afaça:
tant plen son de noia, e sì me caça,
qe çascun me cognos en la faça.

Ben me noia veglo encantador;
et us qual a pena se deserra;
l’ora qe me manca l’entrador;
roncin qe speso[ra] se desferra;
femena q’ en drudho tegna amor
se no tant qe i abia dadho l’erra;
e avar om qi d’onor à ventura
e d’alcun solaço non à cura;
lume morto finqé ’l fumo dura;
roncin qe per trot lassa ambladura.

Sì me noia omo q’è d’esmança
e no val una pluma de galo;
et esser rector de vesinança
et [an]’ de convento quand eo falo;
[et] om[o] qe no me ten credhença
de cause o’ non ai fato ’l falo;
e perder drudho, se l’om ben l’ama;
om qe tropo dise en contradha;
piçol fog en larga caminadha;
piçol past e grande masenadha.

Grand noia me fai laido barbero;
e se son iradho qi m’apela;
e pagar speso[ra] a tavolero;
camis q’avanza sot la gonela;
bruto om[o] mego a taiero;
e quando al desc stravac la scudhela;
om qe tut caus vol acasonar;
[e] can qe no cessa da latrar;
conseio qe trop no pò durar;
gran çornadha e tard albregar.

An’ me noia om[o] qe desdegna
l’autra çent per onor en q’el sia;
[e] muier qe sospeto me tegna;
çugar con om[o] [q]’ à segnoria;
d’inverno aver luitan la femna;
om[o] qe de quela à çelosia;
cantar s’el non m’è a plasement;
om qe per poc me sta a parlament;
anc qi al meu dir no sta atent;
dona q’en avar à ’ntendement.

A noia m’è ancor sord e muto,
qual me stova aver per conseiero;
e bever bon vin con bicer [b]ruto;
grande borsa e piçol dinero;
om[o] qi à torto al postuto
s’el me prova plui qe veritero;
amiga qe per poco s’esmaia;
cog qe del capon me tol l’entraia;
en assai dinar cercar meaia;
poco gran aver en molta paia.

La maior noia m’è quand a pena
me degn’ audir qualqe bacal[ar];
om qe de parlar no s’arefrena;
e plovesenar per tempo clar;
debitor qe me volçe la schena;
aver vesinança de ferrar;
per aigua perder lo gran en ara;
e quando de sola fi tomara;
anc falir de vïa per fumara;
nave qe per freça trop se grava.
. . . .

III

Ugo di Perso

Seconda risposta per le rime

Noioso, da voi no me [‘nde] toio:
vostra rima no tenrai ascosa,
anci la ve rendo; eu me ’nde spoio,
qé la çent è fata sì cruçosa,
qe per formento se vende loio,
e ogna bona causa fai mendosa.
Deu ’l confonda e li soi modhi taça,
qi de noiar autrui çà·s percaça,
q’ili no son [de] sì drita faça:
dona q’è vana tut ben descaça.

Ben me noia longo servidore
et om q’ogna causa narra [ et erra ];
[e] vilan contrarïar segnore;
om[o] qe per poco mal s’aterra;
e [tropo] temer çel e calore;
riqi malvas qe no prend la sera;
soto ’l pe aver gran cusidhura;
can qe no cognos drita pastura;
mançar de çorno en casa oscura;
ric contrat fat en laida scritura.

Sì me noia qi guerra acomença;
et en besong se me descavalo;
campo o’ eu perdo la somença;
e quand la not sent [a] pover stalo;
de menudha çent far adunança;
et enl temp oscur dar del pe ’n falo;
calçadhura q’e streta a l’entradha;
cercar d’om[o] en[tre] gran calcadha;
a cusir [s]’ un perse l’agogladha;
. . . . . . [ -adha]

Grand noia me fai quando ’l sentero
me desvança e tolme la via [bella];
gloton grecoso sença mistero;
vegla en treçe per parir polcella;
. . . . . . [ -ero]
fel clerico aver plena capella;
qi a desc me fai trop aspetar;
entendança a cui no pos parlar;
e quand sença offensa·m stov mendar;
sença colpa audirme acasonar.

An’ me noia qe qi [sa] s’avegna
begolad per tropa cortesia;
om qe palese laro sostegna;
e qi per poc fai gran felonia;
e me noia çovene maregna;
de c[l]aro om[o] demandar que ’n sia;
dona qe à ’l vis covert e pent;
e passar con roba per atent;
prodomo qe va[dha] sempre lent;
parola qual eu no·m tegn a ment.

A noia m’è ancor s’eo disputo
con om trop coruços [ et altero ];
arbor qual fai dano sença fruto;
qi per poc me fai star en pensero;
anc qi de meu mal mena desduto;
dona qe se veste con’ scudhero.
Plui me noia ancor, se Deu me vaia,
a bel mançar soça aver tovaia;
e qi del meu·m dà briga e travaia;
om qe sença colpo es de bataia.

La maior noia [qe] me demena,
qe no·m lassa pan ni[g]un gustar:
om qe·m dé servir e dàme pena;
e se·m strençe ’l dedho lo calçar;
drapi longhi qe la polver mena;
reu medhego e fel[on] compar;
far compagna spesso a la carrara;
grande dona esse[r] canevara;
clave qe se speça en clavadha;
grand fameia e streta massara.

Enoiar me fai dar nomenança
de prodeçe ad om [vil] veramente;
qi per poco dito fai mesclança;
on q’eu perda bele vestimente;
anc çogar a gesta et a quitança;
can, s’eu sto nascoso, qe me sente.
Plui de noia non è ’sto sermon:
qi noia vul lassar, è paron.
Mat è quel qi no guarda sason,
en ço q’el vol aibal [pur] rason

Cançuneta, [ va’ ] sença bausia
a Girard Pateclo per la via,
en cui è tuta noia e [no] çoia,
sì q’autro om[o] a lui no s’apoia
No me curo de compagna croia
en la mea casa, q’eu no la voia.